Soliloque, quasi-monologue, monologue

Artykuł poświęcony jest ogólnie definicji monologu i solilokwium, dwóch form dyskursywnych często występujących w nowoczesnym teatrze, lecz rzadko rozróżnianych w sposób adekwatny w opracowaniach krytycznych. Monolog i solilokwium zostały wszak dość dobrze rozróżnione już w 1991 r. przez M. Issacharoffa, stosującego kryterium nieobecności scenicznej allokutora. Nie odwołując się do prac amerykańskiego badacza, francuska teatrologia podejmuje ten temat jakby od zera pod koniec wieku, usiłując rozróżnić obydwie formy na podstawie różnych innych kryteriów (introwersyjność / ekstrawersyjność; stopień spójności retorycznej itp.). Celem pierwszej części artykułu, sięgającej do opracowań z obszaru językoznawstwa (Roulet, Ducrot), analizy dyskursu (Issacharoff, Kerbrat-Orecchioni, Schuerewegen), teatrologii (Pavis, Ubersfeld) i ogólnie poetyki (Bachtin, Cohn), jest zatem przegląd dotychczasowych dokonań teoretycznych i analiza skuteczności stosowanych kryteriów. W drugiej części pracy przedstawiona teoria została skonfrontowana z konkretnym materiałem dramaturgicznym – monologowo-solilokwialną sztuką F. Billetdoux pt. Femmes parallèles. W wyniku tej konfrontacji możliwe wydaje się nie tylko doprecyzowanie obydwu pojęć, ale także wyodrębnienie kategorii pośredniej: quasi-monologu, który można określić jako dyskurs rzeczywiście wygłoszony (lub tylko w pewnym stopniu wyartykułowany), skierowany do allokutora, którego bliskość i obecność lokutor jedynie podejrzewa lub zakłada, lecz którego de facto nie widzi ani on sam, ani czytelnik / widz ze względu na jego nieobecność „wizualną” w przestrzeni mimetycznej (allokutor może objawiać swoją niepełną obecność poprzez czynności niewerbalne postrzegane, np. słuchowo, przez lokutora: pukanie do drzwi). Istotnym dla definicji monologu jest także zupełnie nie brany pod uwagę czynnik zdolności allokutora do interakcji słownej lub świadomej interakcji kinezyczno-gestycznej (np. z artystycznego punktu widzenia mówienie do Boga czy mówienie w obecności niemowlęcia nie jest tym samym, co mówienie w obecności dorosłego człowieka o kompletnych zdolnościach komunikacyjnych). Praca zwraca poza tym uwagę na rozróżnienie dyskurs myślny vs dyskurs rzeczywiście wygłoszony (na poziomie świata przedstawionego), rozróżnienie rzadko badane w tekstach dramatycznych, a odgrywające pewną rolę, jak tego dowodzi analizowany materiał.