Funkcje dekoracji ceramicznej w przestrzeni industrialnej dawnej cegielni w Nowogrodźcu koło Bolesławca (1864–2012)

Artykuł jest próbą zdefiniowania pozaestetycznych funkcji dekoracji w zespole industrialnym. Zespół dawnej klinkierni w Nowogrodźcu powstałej w 1864 roku jest jednostkowym przykładem zachowanego na Dolnym Śląsku założenia industrialnego, w którym oprócz funkcjonalnych cech zakładu, dużą rolę odgrywa bogata i zróżnicowana pod względem chronologicznym i stylistycznym dekoracja elewacji. Występuje ona na wszystkich budynkach zespołu, tworząc unikalny rodzaj plenerowego wzornika asortymentu pochodzącego z lat 1870–1940/2010. Są to fryzy, plakiety, płytki ceramiczne, kształtki terakotowe formy oraz rozbudowane przedstawienia figuralne – zoomorficzne, floralne, fantastyczne, przykłady szkliwa i barwienia ceramiki oraz wzorcowe zestawy dekoracyjne w funkcji reklamy zewnętrznej. Oprócz wartości estetycznej mają one szereg funkcji pozaestetycznych ważnych dla badaczy kultury industrialnej – funkcje normatywne, techniczne, technologiczne, analityczne (stan zachowania ceramiki elewacyjnej), identyfikacji i reklamy zakładu oraz podstaw do wydawania decyzji i podejmowania prac konserwatorskich. Próba odczytania pozaestetycznych walorów dekoracji prezentuje rozbudowane metodologiczne podejście do procedur dokumentacji obiektów industrialnych.

The article presents the results of documentation works underway at the historical complex of buildings of the former clinker works. They were the basis for entering the site and the unique decorative elements into the register of technological and industrial monuments. The clinker works in Nowogrodziec, built between 1864–1930, are an example of industrial complex in which, apart from purely functional features – the spatial arrangement and the structure of buildings serving technological needs – we also find the ceramic facade ornaments. They are present on administrative and production buildings (pattern shop, mould room, raw materials storage facilities, drying room, furnace rooms, and chimneys). Chronological stratification of the complex made it possible to date the glazes, plaques, ceramic tiles, figures and individual ornamental motifs appearing on the building facades. The ornaments serve also as a presentation of ceramic techniques and technology – colourful glazes and masses. Another characteristic feature of these decorations is the rich variety of motifs, compositions and techniques found frequently within a single building. It constitutes a type of an “outdoor” catalogue of architectural elements, details and terracotta sculpture forms manufactured at the works from the beginning of its operation until 1980’s. The efforts to document the complex made it possible to confirm the hypothesis that the ornaments constituted a standard of reference. In addition to the aesthetic value, they have a number of non-essential functions important for industrial culture researchers – normative, technical, technological, analytical functions (state of the facade ceramics), identification and advertising of the plant and the basis for decision making and conservation. The attempt to read the non-ethical values of the decoration presents an elaborate methodological approach to documentation procedures of industrial objects. Apart from their aesthetic value, the ornaments are normative in character, of importance for conservation or preservation decisions made in connection with the planned revitalization of the site.