Epoka wojen

Tematem artykułu jest armia polowa, a potem wojsko kwarciane broniące granic i bezpieczeństwo mieszkańców Rzeczpospolitej w XVI i XVII wieku. W ciągu dwustu lat polsko-litewskie państwo atakowali Krzyżacy, Szwecja, Moskwa, Turcja i Tatarzy. Stała armia, jaką dowodzili hetmani w tych wojnach, nie przekraczała 5 tysięcy żołnierzy. W razie konieczności wspierały je prywatne wojska magnackie, pospolite ruszenie szlachty, Kozacy rejestrowi i tzw. dodatkowe zaciągi do armii królewskiej (maksymalnie do 50 tysięcy) rozpuszczane po zakończeniu wojny. Każdy zaciąg i podatki uchwalał sejm, a koszty utrzymania wojska np. w 1651 przekroczyły 6 mln złotych. Było to wielkie obciążenie budżetu państwa i stało się powodem zalegania z wypłatą żołdu. Często nieopłaceni żołnierzy odmawiali służby lub zawiązywali konfederację wojskową, żądając wypłaty i grabiąc dobra królewskie czy prywatne. W czasie potopu szwedzkiego żołnierze służyli na kredyt, żywiąc się kosztem ludności cywilnej, a dług uregulowano dopiero w 1663 roku (24 mln zł). Mimo trudności Polacy odnosili wielkie zwycięstwa – np. w 1605 roku w bitwie pod Kircholmem ze Szwedami, w 1610 roku w bitwie pod Kłuszynem z armią moskiewską, w bitwie z Tatarami pod Ochmatowem w 1644 roku, czy w 1660 roku w kampanii cudnowskiej, pokonując moskiewsko-kozacką armię Wasyla Szeremietiewa. Do perfekcji doprowadzono wtedy umiejętność współdziałania jazdy, artylerii i piechoty w dążeniu do szybkiego zniszczenia wojsk przeciwnika. Tak narodziła się staropolska sztuka wojenna.