Opowiadacze Historii – społeczna ochrona dziedzictwa kulturowego w procesie rewitalizacji Dolnego Miasta w Gdańsku

W wielu miejscach na świecie, w tym także w Polsce, w celu zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz pobudzenia rozwoju i zmian jakościowych zdegradowanych obszarów miejskich stymuluje się, zarządza i realizuje kompleksowe działania rewitalizacyjne. Jak pokazuje praktyka, przedsięwzięcia tego typu mogą być i są prowadzone na wiele sposobów, choć dotyczą najczęściej śródmieść miast historycznych, w obrębie których zjawiska kryzysowe występują w największym nasileniu [Muzioł-Węcławowicz 2009, s. 85]. Te z działań rewitalizacyjnych, które koncentrują się na aktywizacji ekonomicznej i gospodarczej wybranego fragmentu miasta polegają głównie na realizacji zadań inwestycyjnych, mniej lub bardziej wpisujących się w krajobraz kulturowy. W takich przypadkach istniejące w obrębie przekształcanego fragmentu miasta problemy społeczne rozwiązywane są najczęściej w sposób radykalny, stanowiąc bezpośrednią przyczynę postępującej i niekontrolowanej gentryfi kacji [Beaugard 1986; Jadach-Sepioło 2009]. Odnowę zdegradowanych obszarów miast można jednak prowadzić w sposób nowoczesny zgodny z obowiązującym europejskim paradygmatem rewitalizacji, którego jednym z podstawowych celów jest przechodzenie od projektów odtworzeniowych do programów uruchamiających endogeniczne czynniki rozwoju lokalnego oraz kreujących podmiotowość i współodpowiedzialność poszczególnych grup interesariuszy [Bryx et al. 2010, s. 36-37]. Rewitalizacja staje się wówczas nie tyko mechanizmem uzyskiwania krótkoterminowej przewagi konkurencyjnej, ale i kompleksowym procesem, obejmującym długofalowe przekształcenia przestrzenne i gospodarcze oraz przede wszystkim równolegle realizowane przemiany społeczne w celu wykorzystania i trwałego wzmocnienia lokalnego kapitału kulturowego i społecznego. Takiego procesu nie da się jednak realizować bez odpowiedniej analizy i rozpoznania zasobów obszaru objętego programem rewitalizacji [w celu przeglądu danych statystycznych i jakościowych wykorzystywanych w gdańskim programie rewitalizacji patrz Barański, Chełstowska 2012], ochrony jego wartościowych elementów, a przede wszystkim bez aktywnej współpracy instytucji publicznych z lokalnymi partnerami oraz bez wychodzenia naprzeciw oczekiwaniom i możliwościom tych ostatnich. Celem opracowania jest krótka charakterystyka wybranych działań podejmowanych w latach 2010-2015 w ramach projektu Opowiadacze Historii dedykowanego Dolnemu Miastu w Gdańsku. Projekt ten stanowił ważny element miejskiego programu rewitalizacji „Dolne Miasto Otwarte” i narzędzie zwiększania nie tylko poziomu wiedzy historycznej wśród mieszkańców oraz stopnia ochrony dziedzictwa kulturowego dzielnicy, ale także budowy kapitału społecznego i wzmacniania lokalnej tożsamości. W efekcie tych działań powołano lokalne stowarzyszenie „Opowiadacze Historii Dolnego Miasta w Gdańsku”, które obecnie kontynuuje pracę na rzecz rewitalizacji tej części miasta.

The Storytellers” is a journey through an intriguing history of people, places and buildings of the Lower Town – a historical district in Gdańsk, which currently undergoes a municipal revitalization programme. This journey takes various forms, including discussion meetings, guided walks, artistic events, archive inquiries, individual interviews and publishing activities. All these actions are initiated by a local community that challenges stereotypes, fights for civil consciousness, recreates local identity and promotes the unique, yet neglected, cultural heritage of the district. This paper argues that local communities, if skilfully stimulated and appreciated, can be creative and useful partners for public institutions with regard to regeneration of degraded urban areas. The Storytellers – once a research project – has gradually become a valuable social movement, which integrates a variety of people from different social groups. As a medium of “living memory” the Lower Town residents turn out to be a key element in exploring spatial, social and cultural aspects of their place of residence, identifying its needs and setting up goals of successful revitalization programme. Most importantly, above all, local groups like the Storytellers are capable of facing various challenges with regard to heritage protection. Consistent and long-range build-up of local identity is a process that mobilizes the local community to corporate work, thinking and acting in favour of improvement of living conditions and preservation of valuable elements of cultural landscape.