Auf dem Weg zum inneren Menschen - zu Musils "Mann ohne Eigenschaften"

Robert Musil należy do grona wybitnych pisarzy, którzy zrezygnowali z kariery naukowej na rzecz pisarstwa. Właśnie w twórczości literackiej dostrzegał Musil możliwość wyrażenia tych stanów świadomości, które przekraczają zwykły racjonalizm. Droga, którą podąża Ulrich — główna postać Człowieka bez właściwości — prowadzi poprzez różne płaszczyzny możliwości poznawczych człowieka, które pozwalają ułożyć się w formę hierarchicznego spektrum. Z literaturoznawczego punktu widzenia są to trzy paradygmaty poznawcze o kluczowym znaczeniu dla dzieła pisarza. Pierwszy to paradygmat odzwierciedlenia o charakterze empiryczno-sensorycznym służący wielu pożytecznym celom, jednak mający poważne ograniczenia. Drugi zawiera świadomość, uczucia, nadzieje, lęki itp. W przeciwieństwie do pierwszego, którego właściwością jest monolog, jest paradygmatem realizującym się poprzez dialog. Kluczem do aspektów tej płaszczyzny jest hermeneutyka. Trzeci paradygmat to paradygmat transpersonalnej tożsamości. Płaszczyzna ta jest „niedualistyczna”, co można interpretować jako przekraczanie dychotomii podmiotu i przedmiotu. Dla mistycznych mędrców i filozofów jest to świadomość bezpośrednia i pozajęzykowa. Między tymi poziomami nie ma sprzeczności, odzwierciedlają one zupełnie realne różnice pomiędzy poziomami spektrum świadomości. Realizacja koncepcji „wewnętrznego człowieka” nie dokonuje się samoistnie i bez trudu. Regresywnym aspektem „innego stanu" są preracjonalne tendencje i impulsy. Ponieważ i one leżą poza możliwościami logicznej interpretacji, często mylone są z. progresywnymi tendencjami transracjonalnymi. Autor artykułu używa dla rozróżnienia tych dwóch aspektów Musilowskiego „innego stanu” terminów pozytywnej i negatywnej kontyngencji.