Obszar zamieszkiwania, status prawny i kierunki aktywności gospodarczej Wołochów/Vlachów w średniowieczu i epoce wczesnonowożytnej

Niniejszy artykuł poświęcony będzie kwestii zasięgu osadnictwa wołoskiego, prawa wołoskiego i jego funkcjonowania oraz społeczno-gospodarczej roli środkowoeuropejskich i bałkańskich Vlachów. Materiał źródłowy, jakim dysponujemy, nie pozwala nam wytyczyć jakiegoś wyraźnego kierunku ekspansji Wołochów jako etnosu, zwłaszcza że na niektórych terenach ewoluował on bardzo szybko, niewątpliwie jednak w momencie, gdy w źródłach się pojawiają, widoczni są od Półwyspu Chalkidiki po Karpaty. Obserwując funkcjonowanie prawa wołoskiego możemy zaobserwować podobny jego rozwój na całym terenie, na którym było ono stosowane, niezależnie od tego, czy były to państwa o tradycji zachodnioeuropejskiej, bizantyńsko-prawosławnej, czy Imperium Osmańskie. Także ewolucja tego prawa przebiegała podobnie i w podobnym czasie. Możemy zaobserwować następujące etapy tej ewolucji: 1. do XIV wieku kształtowanie się systemu społecznego i samorządowego wspólnot wołoskich 2. wiek XIV–XVI: procesy osadnicze i intensywna kolonizacja na prawie wołoskim 3. wiek XVI–XVIII: podejmowanie przez część Vlachów zajęć rolniczych i utrata przez nich prawa wołoskiego 4. wiek XV–XVIII: wykorzystanie zasad prawa wołoskiego do budowy statusu prawnego Pograniczy Wojskowych 5. wiek XIV–XVIII: przechodzenie knezów, wojewodów i primićurów do stanu szlacheckiego lub warstwy timariotów. Wołosi, mimo pozornie prymitywnego sposobu życia i gospodarowania odegrali ważną rolę cywilizacyjną, umożliwiając wykorzystanie gospodarcze trudno dostępnych i niebezpiecznych terenów. 

This article is devoted to the scope of Vlach settlement, Vlach law and its functioning, as well as the socio-economic role of the Vlachs in Central European and Balkan areas. The source material at our disposal does not allow us to define any clear direction for the expansion of the Vlachs as an ethnos, especially since it evolved very quickly in some areas, but undoubtedly, when the Vlachs appear in the sources, their presence is possible to be traced from the Chalkidiki Peninsula to the Carpathians. By observing the functioning of the Vlach law, we can observe a similar development in the entire territory where it was applied, including the countries of Western European and Byzantine-Orthodox tradition, or the Ottoman Empire. Also the evolution of this law was similar and occurred at a similar time. We can observe the following stages of this evolution:1. till 14th century: shaping the social and self-government system of Vlach communities2. 14th –16th centuries: settlement processes and intensive colonization under the Vlach law3. 16th –18th centuries: taking up agricultural activities by some Vlachs and their loss of the Vlach law4. 15th –18th centuries: using the principles of Vlach law to build the legal status of Military Borderlands5. 14th –18th centuries: accession of knez, voivodes and primićurs to the nobility or the timariot classVlachs, despite their seemingly primitive way of life and management, played an important civilizational role, enabling the economic use of hard-to-reach and dangerous areas.